FİİL ÇATISI
Fiilin
cümlede nesne ve özne ile olan ilgisine “fiilin çatısı” denir. Bu ilgiden
dolayı fiil çatısı nesnelerine göre ve öznelerine göre olmak üzere ikiye
ayrılır.
A)
NESNESİNE GÖRE FİİLDE ÇATI:
Nesne,
yüklemin bildirdiği işten etkilenen öğedir. Bazı cümlelerde nesne bulunmaz.
Bunun için de nesne alıp almamalarına göre fiiller ikiye ayrılır:
1)
Geçişli fiiller:
Nesne alabilen fiillere geçişli fiil denir. Türkçede kılış/iş bildiren fiiller
genellikle geçişlidir: sevmek, görmek, atmak…
2)
Geçişsiz fiiller: Nesne almayan fiillere geçişsiz fiil denir. Geçişsiz
fiiller; neyi, kimi sorularına cevap vermez. Durum ve oluş bildiren fiiller
genellikle geçişsizdir: uyumak, ölmek, düşmek, susmak; yeşermek, sararmak…
Uyarı
:Geçişsiz fiillerin yüklem olduğu cümlelerde nesne bulunmaz.
3) Oldurgan fiiller: Geçişsiz fiillerin ek
yardımıyla geçişli durumu getirilmesidir.
|
Ek
|
nesne
|
Geçişsiz fiil
|
nesne
|
Oldurgan
|
|
-dır
|
Almaz.
|
öl-
|
onu
|
öl-dür-
|
|
-ır
|
Almaz
|
yat-
|
onu
|
yat-ır
|
|
-t
|
Almaz
|
uyu-
|
onu
|
uyu-t-
|
|
-tır
|
Almaz
|
sus-
|
onu
|
sus-tur-
|
4) Ettirgen fiiller: Geçişli fiillerin
geçişlilik derecesinin ek yardımıyla artırılmasıdır. Bu fiillerde işi başkasına
yaptırma anlamı vardır.
|
Ek
|
Geçişli fiil
|
Ettirgen Fiil
|
Anlamı
|
|
-dır
|
al-
|
aldır-
|
İşi
başkasına yaptırma anlamı vardır.
|
|
-ır
|
iç-
|
iç-ir
|
|
|
-t
|
bekle-
|
bekle-t-
|
|
|
-tır
|
çek-
|
çek-tir-
|
Uyarılar:
1.
Bazı filer cümledeki anlamına göre geçişli ya da geçişsiz olur.
Ömrümüz
çalışmakla geçti: (geçişsiz)
Sınıfını
takdirle geçti:
Şifreyi
girdi. (geçişli)
İçeriye
girdi. (geçişsiz)
2.
Bazı fiiller geçişli olduğu halde cümlede nesne kullanılmayabilir. Bu durumda
da fiil geçişlidir.
Ben
de (seni) çok sevdim.
B)
ÖZNESİNE GÖRE FİİLLDE ÇATI:
Özne,
cümlede yüklemin bildirdiği işi ya da bir oluşu, durumu gerçekleştiren ögedir.
1.
Etken fiiller:
Gerçek öznesi belli olan fiillerdir. Etken fiiller çatı eki almaz.
Ali
camı kırdı. (Ali, o)
Akşama
kadar çalıştım. (ben)
2)
Edilgen fiiller: Gerçek öznesi belli olmayan fiillerdir.
Edilgen fiillerde gerçek özne yoktur, sözde özne vardır. -l ve -n çatı eklerinden
birini alır.
Cam
kırıldı.
Sınıf
boyandı.
Uyarı:
Edilgen fiillerin yüklem olduğu cümlelerde özne yoktur. Cümlede “başkası
tarafından yapılma” anlamı vardır.
|
Ek
|
Etken
|
Edilgen Fiil
|
Anlamı
|
|
-l-
|
gör-
|
gör-ül-
|
Eylemin
öznesi (faili) belli değil.
|
|
-n-
|
sev-
|
sev-il-
|
3)
Dönüşlü fiiller: Öznenin yaptığı işten, öznenin kendisinin
etkilendiğini bildiren fiillerdir. Bu fiillerde -genelde-özne de nesne de
aynıdır.
Çocuklar
gölün kenarında yıkandı.
Başarılarını
anlatarak övündü.
Bu
duruma çok üzüldü.
|
Ek
|
Etken
|
Dönüşlü
|
Anlamı
|
|
-l-
|
üz-
|
üz-ül-
|
Özne
hem işi yapar; hem de yapılan işten etkilenir.
|
|
-n-
|
giy-
|
giy-in-
|
d)
İşteş fiiller:
Bir işin birden çok özne tarafından yapıldığını belirten fiillerdir.
İşteş
fiillerin bildirdiği eylemi özneler ya birlikte ya da karşılıklı yaparlar.
|
Ek
|
Etken
|
İşteş
|
Anlamı
|
|
-l-
|
gül-
|
gül-üş-
|
Eylemi
birlikte yapma
|
|
-n-
|
tanı-
|
tanı-ş-
|
Eylemi
karşılıklı yapma.
|
1. Birlikte (ortaklaşa)
yapma bildiren işteş fiiller: Fiilin birden çok kişi tarafından birlikte
yapıldığını bildiren fiillerdir.
Kuşlar
uçuştu.
Çocuklar
gülüştü.
2. Karşılıklı yapma
bildiren işteş fiiller: Fiilin birden çok kişi tarafından karşılıklı yapıldığını
bildiren fiillerdir.
Okulun
önünde selamlaştılar.
İki
arkadaş önce tokalaştı.
Uyarılar:
1.
le+ş ekiyle türetilen beyazlaşmak, esmerleşmek, güzelleşmek, iyileşmek...gibi
fiiller nitelik bildirmektedir. Bunlar, işteşlik bildirmez.
2.
Bazı sözcükler, kendiliğinden işteştir: Savaş-, barış-, yarış-, güreş-
3.
Öznedeki kişi tek olduğu zaman fiilde işteşlik aranmaz: tutuş-, sakinleş-,
yetiş-…
|
1. ETKİNLİK: Aşağıdaki
cümlelerin istenen çatıda olması için uygun bir fiil getiriniz.
|
|||
|
1
|
Geçişsiz
|
Cam kenarındaki bardaklar
|
|
|
2
|
Dönüşlü
|
Sabah erken kalkıp
|
|
|
3
|
İşteş
|
Sorunu böyle çözemeyince
|
|
|
4
|
Edilgen
|
Kitabın sararmış yaprakları
|
|
|
5
|
Ettirgen
|
Yirmilik dişlerini doktora
|
|
|
2. ETKİNLİK: Aşağıdaki etken çatılı fiilleri edilgen çatılı olarak
cümlede kullanınız.
|
|||
|
1
|
yap-
|
|
|
|
2
|
çöz-
|
|
|
|
3
|
ör-
|
|
|
|
4
|
sil-
|
|
|
|
5
|
boya-
|
|
|
|
6
|
temizle-
|
|
|
|
7
|
kızart-
|
|
|
|
8
|
kaldır-
|
|
|
|
9
|
yakala-
|
|
|
|
10
|
topla-
|
|
|
|
11
|
yırt-
|
|
|
|
12
|
izle-
|
|
|
|
3. Aşağıdaki fiilleri etken çatılı ve edilgen çatılı olacak şekilde
cümle içinde kullanınız.
|
|||
|
1
|
sev-
|
Etken
|
|
|
Edilgen
|
|
||
|
2
|
vur-
|
Etken
|
|
|
Edilgen
|
|
||
|
3
|
kır-
|
Etken
|
|
|
Edilgen
|
|
||
|
4
|
öv-
|
Etken
|
|
|
Edilgen
|
|
||
|
5
|
sat-
|
Etken
|
|
|
Edilgen
|
|
||
4. ETKİNLİK: Bu parçada yer alan filleri aşağıdaki tabloya
yerleştiriniz.
Bir gün konuşmak istedi,
ağzını açtı, birileri hemen biber sürdü ağzına. Biber ağzını yaktı.
Susmanın daha iyi olduğuna tam olarak inandı artık. Konuşmak ağzını yakıyordu
çünkü. Sustu. Biraz daha büyüdü. Biberin acısı kayboldu
ağzından. Bir daha konuşmaya kalktı, birileri eliyle ağzını kapadı.
Her doğru her yerde söylenmez, dediler. Ara sıra açsa da ağzını doğruyu
söylemekten korktu hep.
|
Nesnesine Göre
|
Geçişsiz
|
|
|
Geçişli
|
|
|
|
Öznesine Göre
|
Etken
|
|
|
Edilgen
|
|
5. ETKİNLİK:
Aşağıdaki cümlelerin yüklemlerini nesne-yüklem ilişkisi yönünden inceleyiniz.
|
1
|
Vakti gelmeyince bülbül mü
öter
|
|
|
2
|
Yangınımı söndürmedi kar
benim...
|
|
|
3
|
Benimle değişti talihi
bahtı,
|
|
|
4
|
Kamil iken cahil ettim
alimi,
|
|
|
5
|
Ateş yanmayınca duman mı
tüter
|
|
|
6
|
Lokman Hekim bulamadı
çaremi.
|
|
|
7
|
Günahımla çok ocaklar
söndürdüm.
|
|
|
8
|
Yunus'umla öfkeleri
dindirdim.
|
|
|
9
|
Aslı için kül eyledim
Kerem'i.
|
|
|
10
|
İlahimle Mevlana'yı
döndürdüm.
|
|
6. ETKİNLİK: Bu
dörtlükte yer alan filleri nesnesine ve öznesine göre inceleyiniz.
Karacaoğlan der ki yandım ben öldüm
Her deliliği ben kendimde buldum
Dolanıp da kavil yerine geldim
Kavil yerlerinde bulamadığım
|
1.
|
Der:
|
Nesnesine göre
|
|
|||
|
Öznesine Göre
|
|
|||||
|
2.
|
Öldüm
|
Nesnesine göre
|
|
|||
|
Öznesine Göre
|
|
|||||
|
3.
|
Buldum:
|
Nesnesine göre
|
|
|||
|
Öznesine Göre
|
|
|||||
|
4.
|
Geldim:
|
Nesnesine göre
|
|
|||
|
|
|
|
|
|||
|
7. ETKİNLİK: Aşağıdaki cümlelerin yüklemlerini özne-yüklem ilişkisi
yönünden inceleyiniz.
|
||||||
|
1
|
Ben yoluna terk eyledim
sılayı
|
|
||||
|
2
|
Kapısında yeşilbaşlı
ördekler ötüşür.
|
|
||||
|
3
|
Irmağın başında çocuk elini
yıkadı.
|
|
||||
|
4
|
Armağan gönderdim telli
turnayı
|
|
||||
|
5
|
Bir aylık bebek güçlükle
yıkandı.
|
|
||||
|
6
|
Arabaya trafik cezası
yazılmış.
|
|
||||
|
7
|
Sabahtan uğradım yarin
yurduna
|
|
||||
|
8
|
Dayanılmaz firkatine
derdine
|
|
||||
|
9
|
Kitap fuarı yarın açılacak.
|
|
||||
|
10
|
İstediği kitabı alamayınca
çok üzüldü.
|
|
||||
|
8. ETKİNLİK:
Aşağıdaki fiilleri istenen türde çatılara uygun bir şekilde cümlede kullanınız.
|
|||
|
1
|
uza-
|
Geçişsiz
|
|
|
Dönüşlü
|
|
||
|
2
|
yor-
|
Dönüşlü
|
|
|
Etken
|
|
||
|
3
|
bat-
|
Edilgen
|
|
|
Geçişli
|
|
||
|
4
|
gül-
|
İşteş
|
|
|
Edilgen
|
|
||
|
5
|
yüz-
|
İşteş
|
|
|
Ettirgen
|
|
||
|
6
|
bil-
|
Edilgen
|
|
|
Ettirgen
|
| ||
Yorum Gönder